بررسی شورش حسینقلی خان زعفرانلو در قوچان «به انضمام بازخوانی گزارش حسام السلطنه» (1281 ق.)

سیاست قاجاریه در اداره حکومت ایالات و ولایات مبتنی بر به کارگیری شاهزادگان و امیران درباری بوده است و پادشاهان قاجار برای ممانعت از افزایش قدرت خوانین و سران ایلات و قبایل، از واگذاری قدرت و حکمرانی مناطق مختلف به حاکمان غیر قاجاری امتناع می‏ورزیدند. امّا در بعضی موارد به دلیل عدم توانایی شاهزادگان به ناچار حکمرانی بعضی از مناطق هم چون شمال خراسان (که از ترکیب اجتماعی و جمعیتی خاص برخوردار می‏باشد) به سران و خوانین ایلات و طوایف سپرده می‏شد. به طوری که حکومت قوچان (به جز مدت کوتاه) از آغاز سلطنت قاجار همواره در اختیار زعفرانلو ها و خاندان رضا قلیخان پسر امیرگونه خان و فرزندان آن ها بوده و آنان با لقب شجاع الدوله مدت ها بر قوچان و نواحی اطراف آن فرمانروایی کرده و مورد توجه و حمایت پادشاهان و دربار قاجاریه قرار داشته‏اند. بنابراین ولایت مرزی قوچان با وجود اهمیت‏های خاص سیاسی - جغرافیایی از حیطه نفوذ مستقیم دربار و شاهزادگان قاجاری بدور مانده بود. ضمن آنکه روحیات استقلال‏طلبانه حکمرانان و سرکشی و طغیان فرزندان و وابستگان والیان قوچان زمینه را برای رخدادهای مهم در این منطقه مرزی فراهم می‏ساخته است. یکی از رویدادهای مهم قوچان در عهد ناصری، شورش حسینقلی‏خان فرزند رضا قلیخان زعفرانلو است که مدت کوتاهی در قوچان حکومت نمود و بالاخره در ۱۲۸۱ ق توسط حسام السلطنه سرکوب شد. در این مقاله علل و چگونگی پیدایش، شکل‏گیری و سرانجام این غائله با تأکید بر گزارش حسام السلطنه والی وقت خراسان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.